فصلنامه «پژواک زنان در تاریخ »
مقاله‌های مرتبط
اسنادی از سیاست رضاشاه در متحدالشکل کردن لباس زنان بی بضاعت
کشف حجاب اجباری زنان ایرانی در نیمه دوم دهه ۱۳۱۰ هجری شمسی با توسل به زور و فشار، تعرض به خصوصی ترین حریم زندگی زنان ایرانی بود. رضاشاه با ایدئولوژی ملی گرایی غیرمذهبی مبتنی بر نظام پادشاهی، شالوده دولت جدید را پی ریزی کرد. دولت در راستای اجرای کامل این سیاست دستور داد که همه زنان، باید از زنان خاندان سلطنتی که در مراسم رسمی و ضیافت ها بدون حجاب ظاهر می شدند، سرمشق بگیرند. به این منظور در ماه های دی و بهمن ۱۳۱۴ هجری شمسی در سراسر کشور جشن هایی برای گرامیداشت بی حجابی برگزار شد و جراید هر روز گزارش های این جشن ها و اشتیاق های خودجوش! برای اصلاحات را چاپ می کردند. (کرونین، ۱۳۸۳، ص۳۰۰)
واکنش عمومی در برابر بیحجابی اجباری دولتی بر حسب هر طبقه و هر منطقه فرق می کرد و یک مشکل مهم این بود که زنان شهری ایرانی نمی خواستند بدون پوشش در ملاء عام حاضر شوند.
چنان که مردان و زنان طبقات بالا در برخی محافل دوستانه یا مکان های رسمی، با تابعیت از مدهای اروپایی، آرایش و لوازم آرایش چهره و شیوه آرایش موها که در آگهی های تبلیغاتی و مقالات نشریاتی مانند عالم نسوان و انتشارات دولتی به چاپ می رسید، در مجامع ظاهر می شدند. مجله عالم نسوان از همان سال های آغازین انتشار خود، بخشی را به لباس و پوشاک زنان اختصاص داد. چاپ تصاویر لباس های زنان و کودکان و ترجمه مقالات زنان آمریکایی درباره آخرین مدهای اروپایی از جمله سیاست های حمایت غیرمستقیم این نشریه از بی حجابی بود. همچنین این نشریه زنان را تشویق می کرد که لباس هایشان را خودشان در خانه بدوزند، بنابراین الگوهای خیاطی ضمیمه مجله برای زنان طبقه متوسط، که توانایی پرداخت دستمزد خیاط هایی که لباس های آخرین مد را می دوختند، نداشتند از این دوران رایج شد. (رستم کلایی، ۱۳۸۳، صص ۲۶۰ ۲۵۹)
زنان طبقات پایین و مستضعف جامعه برای تابعیت از این سیاست رضاشاه در شهرهای گوناگون بیش تر با مشکل مواجه بودند. چنان که دستور داده شده بود پاسبان ها در کوچه ها و خیابان ها روسری ها را از سر زنان بکشند و پاره کنند، وزارت داخله برای ترویج سیاست کشف حجاب رضاشاه بر طبق سند شماره «۱»، بخشنامه ای را در تاریخ ۲۷/۱۱/۱۳۱۴ به تمامی شهرستان ها ابلاغ می کند، مبنی بر این که: لباس و کلاه زنانه به زنان فقیر داده شود.
وزارت داخله نمره ۷۰۲۰۵ / ۶۹۱۰
اداره سیاسی متحدالمال
از نقطه نظر مساعدت به نسوان فقیر و بی بضاعت در این موقع نهضت نسوان مقتضی است از محل جرایم ماخوذه از متخلفین قانون البسه متحدالشکل، لباس های مناسب و ارزان تهیه و بر اشخاص مزبور داده شود در این صورت چنان چه از این بابت وجوهی موجود است به بلدیه دستور بدهید که با تصویب انجمن این کار تخصیص بدهند و فورا لباس و کلاه زنانه خریده به نسوان بی بضاعت داده شود و نتیجه اقدامات را اشعار دارند.
از طرف وزیر داخله
امضاء
۲۷/۱۱/۱۳۱۴
در این سند منابع کمک مالی به بانوان بی بضاعت از محل جرایم متخلفین قانون البسه متحدالشکل ذکر شده و نشان دهنده آن است که اشخاصی که از قانون فوق تبعیت نمی کردند علاوه بر ضرب و شتم، جریمه مالی نیز می شدند که بودجه آن را از محل این جریمه ها برای کمک به تهیه پوشش بانوان _بی بضاعت، استفاده می کردند. این بخشنامه به تمامی شهرستان ها از جمله به شهرستان گرگان نیز ارسال شده است که سند شماره «۲» گواه بر آن است. در این سند که در تاریخ _۱۱/۱۲/۱۳۱۴ نوشته شده آمده است:
پاکنویس کننده همایونی
وزارت داخله
نمره ۷۰۲۰۵ /۶۹۱۰
اداره سیاسی
اداره شهردار گرگان در جواب نمره ۲۳۶۸ به طوری که ضمن نمره ۶۹۱۰ متحدالمال وزارت داخله ارسال شد به شهربانی نیز تذکر داد، محل تدارک البسه برای زنان بی بضاعت، جرایم حاصله از متخلفین البسه متحدالشکل است که تاکنون چندان بدان ترتیب اثر نداده… تلقی می کنند. اینک مهم است نسبت به متخلفین اقدام شود، اخذ جرایم گشایشی برای آسایش زنان بی بضاعت.
در این سند اقدامات اداره شهردار گرگان به دنبال بخشنامه وزیر داخله در تذکر به شهربانی است که چرا با متخلفین البسه متحدالشکل برخورد قاطع و جدی نشده تا از طریق اخذ جرایم در جهت کمک به زنان بی بضاعت برای تهیه لباس و کلاه اقدام کنند. سیاست رضاشاه در تمامی شهرستان ها با دستورالعمل های مشابه اسناد فوق لازم الاجرا شد.
نتیجه
کشف حجاب رضاشاه در بین اقشار و طبقات مختلف زنان در شهرها و شهرستان های ایران چالش هایی را در سطوح اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی جامعه ایرانی به وجود آورد و دستاورد تمدن با شکوه ایرانی-اسلامی را که طی قرن ها حفظ شده بود، مخدوش کرد. حجاب زن ایرانی برگرفته از پیشینه فرهنگی اسلامی جامعه ایرانی بود که طی قرن ها زنان ایرانی با حفظ حجاب خود را از چشم اغیار می پوشاندند. حجاب زنان به لحاظ تاریخی نیز ابتدا برای زنان طبقات بالا مطرح بود، اما زنان طبقات مختلف به تدریج از این امر پیروی کردند و با چنین فرهنگی به موانست رسیدند. چنان که در مورد زنان اقلیت های مذهبی نیز این امر کاملا مشهود بود. رضا شاه با بدعتی که در جریان مدرنیزاسیون تحمیلی خود در ایران ایجاد کرد، نه تنها بر هویت فرهنگی مذهبی خدشه وارد کرد، بلکه با زور و اجبار و از همه مهم تر بنابر اسناد فوق از محل جریمه های مالی که از مردم می گرفت در جهت گسترش سیاست خود اقدام می کرد و تمامی زنان شهرستان ها و حتی زنان ایلات و عشایر را تحت پوشش سیاست خود قرار داد تا جایی که زنان فقیر و بی بضاعت را صاحب البسه و کلاه کرد تا چادر را زمین بگذارند و این در حالی بود که پیش از آن کمکی برای پوشش لباس عادی این زنان هرگز از طریق شاه صورت نگرفته بود.
منابع
۱)اسناد سازمان کتابخانه ملی ایران _۲ برگ سند.
۲)کرونین، استیفانی، رضاشاه و شکل گیری ایران نوین، ترجمه مرتضی ثاقب فر، انتشارات جام، تهران ۱۳۸۳.
۳)توکلی، فائزه، «تاثیر روند کشف حجاب رضا شاه بر رکود بازار اصفهان» پژوهشگاه علوم انسانی، تهران ۱۳۸۵.
۴)«قدردانی و اطلاعیه»، عالم نسوان ۱ (شهریور ۱۳۰۱) و «مخارج کافی است»، عالم نسوان ۲ (آبان ۱۳۰۱:) ۴ تا ۶
.۱۸۶ and Baker، “Politics of Dress”، p ۲۱۸ ‚۲۱۶.) Chehabi، Staging the Emperor،s New Clothes، pp۵
iکارشناس ارشد تحقیقات پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، عضو انجمن زنان پژوهشگر تاریخ
